Rola zabawy i zabawki w życiu dziecka

„Zabawa uczy dawać, brać, dzielić się, współpracować i podporządkowywać swoją osobowość w grupie” – Elizabeth Hurlock

Zabawa jest podstawową formą działalnością dziecka. Warto uświadomić sobie, że służy ona nie tylko przyjemności, ale także wspomaga rozwój psychofizyczny dziecka. Każde dziecko, aby móc się prawidłowo rozwijać musi się bawić, dlatego trzeba mu stworzyć warunki do aktywnej i twórczej zabawy. W trakcie zabaw dziecko zdobywa pierwsze wiadomości o świecie i wzbogaca ciągle swoją wiedzę, wyraża swoje uczucia i pragnienia, daje upust swojej wyobraźni, ma możliwość rozładowania napięć nerwowych. Utrwala i doskonali nabyte już sposoby myślenia i działania. Zabawa uczy też dostosowywania się do reguł i norm, przyczynia się do uspołecznienia, zdyscyplinowania. Uczy wytrwałości i cierpliwości w dążeniu do celu.

Dziecko bawiąc się uczy się, rozwija sprawność swoich funkcji psychicznych. Znacznie łatwiej pojmuje i szybciej nabiera wprawy, gdy materiał do opanowywania włączony jest w sytuację zabawową. Jednak, aby zabawa spełniła należycie swoją rolę, niezwykle istotny jest dobór odpowiednich zabawek. Półki w sklepach uginają się od towarów i nie jest wcale łatwo wybrać z tego ogromu odpowiednią zabawkę. W wieku przedszkolnym zabawka powinna służyć dziecku do rozrywki, być narzędziem stymulacji i integracji ze światem ludzi dorosłych. Należy koniecznie pamiętać o tym, by była dostosowana do poziomu rozwoju dziecka oraz do warunków mieszkaniowych. Konieczne jest też stałe miejsce do przechowywania zabawek. Nie tylko przedłuża ono trwałość i ładny wygląd zabawek, ale też odgrywa rolę dydaktyczną, przyzwyczajając dziecko do porządku i systematyczności. Początkowo to mama lub tata sprzątają zabawki, odkładając je na miejsce, później dziecko zaczyna robić to samo. W pierwszych latach życia ważną rolę odgrywają zabawy manipulacyjne (wkładanie mniejszych przedmiotów w większe, otwieranie i zamykanie, nawlekanie i piętrzenie itd.). Zabawy takie wyrabiają sprawność dłoni i palców, koordynację ruchów, pomagają dziecku poznać różne cechy przedmiotów - wielkość, ciężar, kształt, rodzaj powierzchni itd. Od zabaw manipulacyjnych dziecko przechodzi do zabaw manipulacyjno - konstrukcyjnych. Należy wtedy dostarczać dziecku zabawki o wzrastającym stopniu trudności. Najprostsze tego typu zabawki to krążki nawlekane na kołek, bardziej skomplikowane to plastikowe klocki lego (duplo) dla maluchów.

Nie można też zapominać o zabawkach pobudzających rozwój ruchowy - piłkach, rowerkach itd., oraz o zabawkach pobudzających rozwój intelektualny (układanki, loteryjki, dobieranki). Zabawki te należy kupować w seriach o wzrastającym stopniu trudności i dawać je dziecku stopniowo, pamiętając o tym, że zbyt łatwe zadania dziecko nudzą, a zbyt trudne zniechęcają. Dużą rolę w rozwoju i wychowaniu dziecka odgrywają zabawki pozwalające mu naśladować życie w domu rodzinnym- lalki i ich gospodarstwa. Zabawy tematyczne przy użyciu tych zabawek mają ogromny wpływ na rozwój uczuciowy dziecka i jego zachowania społeczne. Lalki powinny nadawać się do siedzenia, czesania, karmienia. Kilka z nich powinno wykonywać jakieś skomplikowane czynności- chodzić, mówić “mamo”, pić przez smoczek itd. Przede wszystkim jednak lalki muszą mieć rozbudowane gospodarstwo - mieszkanie (może to być kartonowe pudło), przedmioty codziennego użytku, ubranka, wózek. Wygląd tych przedmiotów powinien być jak najbardziej zbliżony do przedmiotów, które odzwierciedlają. W zabawach tematycznych ważną rolę wychowawczą odgrywa naśladowanie pracy ludzi różnych zawodów (mały lekarz, mały fryzjer  itd.) Do zabaw tematycznych potrzebne są też zabawki przeznaczone do poruszania się na lądzie, w wodzie i w powietrzu. Należy dziecko nauczyć wykonywania maksimum dostępnych dla niego manipulacji przy zabawie - ustawienia, przewożenia czegoś lub kogoś, sterowania poruszaniem się i tak dalej. Inne ważne zabawki to miękkie zwierzątka tzw. „przytulanki” zaspokajające potrzeby emocjonalne dziecka. Powinny być one miękkie i miłe w dotyku. Zabawki takie zabierane do łóżeczka niejednokrotnie pomagają przezwyciężyć lęki nocne. Ułatwiają też rozstanie z mamą. Pełnią rolę zastępczą, uspokajają i rekompensują niezaspokojone potrzeby emocjonalne. Czasem stają się powiernikami najskrytszych tajemnic maluchów. Zupełnie inną rolę spełniają figurki zwierząt zebrane w komplety (domowe, hodowlane, egzotyczne). Te zabawki powinny wiernie odzwierciedlać rzeczywistość. W młodszym wieku mogą one służyć jako pomoc przy nauce mowy, w wieku przedszkolnym będą wykorzystywane do zabaw tematycznych, a przez dzieci w wieku szkolnym - jako przedmioty do kolekcjonowania. Nie można też zapomnieć o farbach, kredkach, plastelinie, papierze kolorowym, a także prostych instrumentach muzycznych (tamburyno, cymbałki, flet czy inne).

W każdym wieku należy pamiętać o książeczkach i wspólnym czytaniu. Kontakt z książką wzbogaca wiedzę o świecie, uczy wielu nowych słów, rozwija wyobraźnię. Wspólne czytanie wzmacnia więź dziecko-rodzic. I jeszcze kilka zdań na temat telewizji, komputera i gier komputerowych. Nowoczesne media są bardzo ważne w edukacji dziecka, jednak należy mieć świadomość tego, co dziecko ogląda i w co gra. Na rynku pełno jest gier zawierających sceny przemocy, wulgaryzmy i t d. Wiele z nich nie uczy niczego pożytecznego poza ćwiczeniem refleksu, a może wyrządzić szkodę. Podobnie różne kreskówki przeznaczone dla dzieci tak naprawdę zupełnie się dla nich nie nadają- wzbudzają jedynie agresję i uczą rozwiązywać problemy metodą siłową. Zresztą najlepsze nawet gry edukacyjne i programy telewizyjne nie powinny zajmować dziecku wiele czasu, ponieważ powodują odsunięcie się od rzeczywistego świata i zanik kontaktów społecznych.

W doborze zabawek należy pamiętać o tym, że:
1. Zabawki powinny być dostosowane do wieku i rozwoju dziecka

2.  Zabawki są dla dzieci - nie ma sensu kupować kolejki elektrycznej tylko dlatego, że nie mieliśmy jej sami w dzieciństwie. Nie ma też żadnego sensu kupowanie drogich zabawek i chowanie ich z obawy przed zniszczeniem. Dzieci często “psują” zabawki rozbierając je na części. Jest to zupełnie naturalne, dziecko chce bowiem zobaczyć jak są zbudowane, dlaczego kółeczka samochodu się kręcą, co powoduje, że oczy lalki się otwierają i zamykają i co miś ma w środku. Najlepsze są więc takie zabawki, które dadzą się rozłożyć na części i złożyć z powrotem

3. Nie jest korzystny nadmiar zabawek. Wśród wielu zabawek dziecko czuje się zagubione. Dobrze jest część zabawek schować do pudła i wynieść na kilka tygodni. Po tym czasie będą przyjęte jak nowe

4. Najdroższe nie znaczy najlepsze. Zabawka powinna stwarzać możliwość różnych manipulacji, powinna dać się wykorzystać na wiele sposobów, np. z klocków powinno dać się zbudować wiele różnych rzeczy, a nie jedną czy dwie. Udostępniajmy dziecku patyki, drewienka, kasztany, korę, glinę, szmatki. Jest to wspaniały materiał konstrukcyjny

5. Niech miejsce do zabawy oraz ubranko będzie takie, żeby dziecko mogło bawić się bez obawy, że coś ubrudzi, czy zniszczy. Jeden z wybitniejszych polskich pedagogów i znawca dziecięcych dusz - Janusz Korczak powiedział, że “dziecko jest albo czyste, albo szczęśliwe”. Już 2 - 3 letniego malucha należy uczyć, że zabawki mają swoje stałe miejsce. Sprzątanie po sobie ( segregowanie klocków i zabawek do odpowiednich pojemników) uczy porządku i systematyczności. Starajmy się też, by dziecko kończyło zabawę. Nie przerywajmy jej. Dziecko uczy się bowiem doprowadzać swoją działalność do końca. Nawyki z zabawy utrwalają się i rzutują na naukę szkolną, a nierzadko i na dorosłe życie

6. Zabawa to nie tylko przyjemność, to działalność niezbędna dla prawidłowego rozwoju psychofizycznego dziecka

7. Zabawki są tylko zabawkami. Nawet najpiękniejsze i najdroższe z nich nie dadzą nic, jeśli dziecko nie będzie miało z kim się bawić. Nawet najbardziej zapracowani rodzice muszą znaleźć czas na zabawę ze swoim dzieckiem.

Zabawa dziecka w wieku przedszkolnym jest bardzo często uważana za najważniejszy rodzaj działalności, który w gruncie rzeczy nie tylko dominuje nad wszystkimi innymi, ale je przeistacza, powodując, że czynności o charakterze pracy czy nauki stają się również zabawą. Jest ona dla najmłodszych dzieci najłatwiejszym, najbardziej przystępnym sposobem zapoznawania się z niezrozumiałym, wielkim i tajemniczym światem, przeżywania występujących zjawisk i sytuacji.
Jednym z ważniejszych zadań przedszkola jest zapewnienie każdemu dziecku warunków aktywnego działania - wyrażania własnej inicjatywy, rozwijania samodzielności i zdolności twórczych, zapewnienie swobody w zabawie. Określone działanie dziecka tylko wtedy mieści się w pojęciu zabawy, gdy podejmuje ją ono z ochotą i gdy w miarę swych możliwości jest w niej twórcą, gdy ma wolny wybór jej treści, rodzaju, tworzywa, partnerów.
Zabawa, zabawka, przestrzeń dla zabawy są ważnymi czynnikami sprzyjającymi pożytecznemu spędzaniu czasu w przedszkolu. Dużą rolę w organizowaniu i przebiegu zabawy spełnia także nauczycielka, która ukierunkowuje dziecięce zabawy.
W toku zabawy i pracy dziecko uczy się od początku, od najmłodszych lat wielu ciekawych i pożytecznych rzeczy. Uczy się wykonywania najprzeróżniejszych czynności, od najprostszych - stopniowo do bardziej skomplikowanych, uczy się operowania różnymi przyborami do zabawy i pracy oraz zużytkowania materiału.
Współczesna psychologia wskazuje wiele różnorodnych funkcji zabaw dziecięcych, podkreśla się też ich ogromne znaczenie dla rozwoju wszystkich sfer osobowości dziecka:

- jest to działalność zaspokajająca istotne potrzeby dziecka, a przede wszystkim potrzebę poznawania i przekształcania rzeczywistości przez własną aktywność

- dzięki zabawie rozszerza się orientacja dziecka w świecie przyrody i życiu społecznym, w niej uczy się dziecko rozumieć rzeczywistość i odróżniać świat realny od fikcji, są one łatwą, poglądową, dostępną i zajmującą nauką o świecie i życiu człowieka

- zabawy sprzyjają rozwojowi funkcji psychomotorycznych dziecka, doskonalą jego sprawności fizyczne, ćwiczą ruchy rąk, podnoszą na wyższy poziom procesy analizy i syntezy, rozwijają umiejętność obserwacji, stwarzają okazję do przyswojenia nowych słów, określeń i pojęć, doskonalą mowę, zmuszając do porozumiewania się z kolegami i nauczycielką, rozwijają myślenie i wszystkie operacje umysłowe, dzięki nim rozwija się, tak niezbędna w intencjonalnym uczeniu się, zdolność do podporządkowania własnej aktywności i impulsywnych dążeń wymaganiom społecznym.

Sukcesy dziecka w przedszkolu a później w szkole w dużym stopniu zależą od rodziców i nauczycieli. Dlatego więcej uwagi należy  poświęcić zabawie, aby dziecko rozwijało się harmonijnie i osiągnęło dojrzałość szkolną.
Tak więc:
- właściwie zorganizowana zabawa zapewnia dziecku harmonijny rozwój umysłowy, emocjonalno- społeczny i ruchowy
- rozwija inicjatywę i samodzielność, daje dziecku wiarę we własne siły
- przygotowuje do nauki w szkole
- rozwija zainteresowania
- wyrównuje braki rozwojowe
- wprowadza dziecko w dobry, radosny nastrój, wpływa korzystnie na równowagę psychiczną
- pomaga rozwiązywać problemy wychowawcze.

Wskazówki wychowawcze:

• wydzielić kącik do zabawy dla dziecka (aby nikomu nie przeszkadzało i mogło się swobodnie w nim bawić

• w trosce o bezpieczeństwo zabawy muszą być pod kontrolą i w obecności dorosłego (ostre narzędzia, urządzenia    elektryczne itp.

• nie wyręczać, bo opóźnia się usamodzielnianie, hamowana jest aktywność, utrwala się bierna postawa

• chwalić – dziecko wkłada maximum wysiłku nawet jeśli robi coś nieporadnie (brak pochwał zniechęca, a w późniejszym okresie sprawi, że dziecko jak dziecko będzie się wstydziło i unikało różnych działań)

• posegregować zabawki- zlikwidować pudła, w których znajdują się  wszystkie zabawki

• wymieniać zabawki na półkach, wtedy dziecko znów się będzie nimi chętnie bawiło

• usuwać zepsute zabawki lub naprawiać (zepsuta zabawka pobudza chęć do psucia następnych zabawek)

• zadbać o miejsce każdej nowej zabawki – zastanowić się, gdzie ją położyć

• wyzwalać więź uczuciową z zabawką - niech dziecko z nią rozmawia, wtedy będzie ją szanowało

• zainteresować się i popatrzeć w momencie gdy dziecko coś odkryło lub coś je ucieszyło (cieszmy się razem z nim)

• nie przekupywać zabawką jedzenia, wykonania jakiejś czynności, bo utworzymy postawę małego cwaniaka (coś za coś, nic z naturalnej potrzeby, z serca, z obowiązku)

• nauczyć zabawy tylko jedną zabawką i odkładania jej na miejsce po skończonej zabawie (chyba, że jest to zabawa tematyczna i potrzebna jest większa ilość zabawek – to zależy od wieku dziecka i jego zainteresowań)

• poszukać rówieśnika – towarzysza zabaw (dziecko lepiej się rozwija)

• nie pozwalać oglądać filmów i programów nie dostosowanych do ich wieku, gdyż ma to odzwierciedlenie w zabawach (zabijanie, palenie, zastraszanie itp)